Ekspertyza osmologiczna

1. Definicja, wprowadzenie i rys historyczny

            Sprawca na miejscu przestępstwa pozostawia zawsze po sobie jakiś ślad. Musi przecież gdzieś się przemieszczać, być w coś ubrany, spocić się, dotykać różnych przedmiotów, np.: usiąść na krześle, czy rozeprzeć się wygodnie w fotelu, a ostatecznie zostawić swój zapach. Wystarczy zaledwie ślad taki prawidłowo pozyskać. Tylko jego odrobina pozwala odkryć kto popełnił przestępstwo. Tylko tyle i aż tyle …

            Zagrożenie przestępczością skłania do poszukiwania, a następnie doskonalenia różnych metod identyfikacji sprawców przestępstw. Osmologia jest to jedna z najmłodszych w naszym kraju dziedzin kryminalistyki. Wykorzystuje ona specjalnie wytresowane psy do identyfikacji osób na podstawie śladów zapachowych pozostawionych przez nie na różnych podłożach i przedmiotach.

Dyscyplina, o której mowa, mimo swej burzliwej historii, jest w dalszym ciągu jedną z najmłodszych dziedzin kryminalistyki. Wykorzystuje ona specjalnie wytresowane psy do identyfikacji osób na podstawie śladów zapachowych pozostawianych na różnych podłożach i przedmiotach. Wcześniejsze usytuowanie tej problematyki w szkołach policyjnych i wydziałach kryminalnych, ze względu na brak profesjonalnego zaplecza naukowo-badawczego, spychało ją automatycznie na pogranicze nauk sądowych. Nie miała przez to szans na szeroką weryfikację proponowanych rozwiązań przez poważne ośrodki naukowe. Wynikająca z powyższego hermetyczność problematyki wykluczała również podjęcie naukowej dyskusji nad jej założeniami. A nie trzeba obecnie nikogo przekonywać, że tylko szeroka, a zarazem merytoryczna dyskusja na temat tej metody z pewnością wychodzi jej na dobre. Z jednej strony rzuca szersze światło na jej ewentualne niedoskonałości, a z drugiej pozwala na skuteczne wyjaśnianie formułowanych wątpliwości. Wprowadzenie tej metody do kryminalistyki usunęło większość wcześniej napotykanych barier.

Polską osmologię charakteryzuje  własna i całkowicie niepowtarzalna historia. Dużo rzadziej używa się takich terminów, jak: „odorologia” i „olfaktronika”, które uznawane są za dużo mniej trafne zarówno na gruncie języka polskiego, jak i teorii oraz praktyki kryminalistycznej.

 Z historycznego punktu widzenia warto wspomnieć, że w latach 60-tych ubiegłego stulecia podejmowano próby identyfikacji zapachów przy użyciu psów. Trzeba zwrócić uwagę na pewną właściwą dla tamtego okresu czasu osobliwość, a mianowicie to, z jaką szczególną wagą podchodzono do techniki rozpoznawania zapachów ludzi (zachowanie psa, sposób ułożenia osób, odległości osób od siebie, itp.), sprowadzając jednocześnie istotę ludzką do roli bezprawnego obiektu badań. Tak, czy tak - postępowanie to, wiązać się musiało z poniżeniem ludzkiej godności.

Faktyczną cezurą dla osmologii było wprowadzenie w 1992 r. do policyjnego stosowania „Wytycznych dotyczących zabezpieczania, przechowywania i rozpoznawania śladów zapachowych ludzi metodą „K”. Była to pierwsza w polskiej kryminalistyce próba uregulowania algorytmów działań związanych z tego typu badaniami. Wcześniej pisano nawet o „swoistym analfabetyzmie kynologicznym”, zwracając uwagę, że występował on nawet u przewodników psów służbowych. Życzyć sobie tylko wypada, aby historia nie zatoczyła w tym obszarze tragicznego koła. Analizując zaś wiele współczesnych doniesień nie wiadomo, czy obawy te dziś właśnie nie ulegają ziszczeniu. Metoda, o której mowa stosowana jest przez polską Policję (i dziś w zasadzie tylko Policję) od ponad dwudziestu lat. Warto wiedzieć, że wymagała w krótkim czasie podjęcia i realizacji szeregu przedsięwzięć, które powinny dziś funkcjonować w postaci pełnego i wzajemnie uzupełniającego się systemu. Kształtowanie tego systemu wymagało równoległego wypracowania nie tylko szczegółowych procedur badawczych, ale również realizacji i wdrażania prac badawczo-rozwojowych, jak i kształcenia kandydatów na biegłych oraz weryfikację uzyskiwanych wyników badań, itp. Nie mniej intensywnie rozwijany był proces przygotowania „narzędzi badawczych” (psów) i kształcenia przewodników psów (techników osmologii). Istotnym modyfikacjom uległa metodyka doboru, tresury i kontroli sprawności użytkowej psów wykorzystywanych w badaniach osmologicznych. Doniosłą rolę w tym zakresie odegrało w latach 1995-96 szkolenie instruktorów tresury psów na Węgrzech. Kompilacja doświadczeń wyniesionych ze szkolenia węgierskiego i doświadczeń wynikających z pracy laboratoriów krajowych pozwoliła na opracowanie unikatowej metodyki przygotowania psów do badań osmologicznych.

Celem niniejszego rozdziału będzie próba spojrzenia niejako z boku na współczesne regulacje odnoszące się do problematyki będącej przedmiotem opracowania oraz próba skonfrontowania wypracowanych kiedyś planów jej rozwoju ze współczesną rzeczywistością. Analiza zostanie głównie oparta o dokumenty przygotowane przez CLKP regulujące procesy zabezpieczania materiału dowodowego, pobierania materiału porównawczego, na procesie badawczym kończąc. Opracowanie unikać będzie „wysublimowanego” języka normy jakościowej, który generalnie, prowadzić może do nieczytelności dokumentacji, budując wręcz jej pseudonaukowość. A warto tylko dodać, że problematyka zarządzania jakością badań nie jest autorowi niniejszego opracowania zupełnie obca.

2. Podstawy identyfikacji

            Źródło zapachu ludzkiego upatrywane jest przede wszystkim w wydzielinie zwanej potowo-tłuszczową. Nie powinno to budzić wątpliwości, szczególnie w kontekście - genetycznego warunkowania składu lotnych metabolitów znajdujących się w tejże wydzielinie. Jeszcze do niedawna niepowtarzalność zapachu człowieka dowodzono pośrednio, twierdząc, że skoro na zapach wpływają geny odpowiedzialne za system immunologiczny człowieka (MHC/HLA), to z faktu, jak trudno dobrać dawcę organu o zgodnym kompleksie tkankowym, wnioskowano o indywidualności zapachu człowieka. J. Wójcikiewicz dodaje, że najnowsze badania przy użyciu chromatografu gazowego ze spektrometrem masowym (GC/MS) wykazały, że zapach ludzki jest kombinacją składników wspólnych dla każdego człowieka, choć w różnym natężeniu, oraz składników właściwych tylko dla pewnych osób. Ustalono również, że zmienność międzyosobnicza zapachu jest znacznie większa niż zmienność wewnątrz osobnicza. Wskazane tezy znajdują swoje potwierdzenie w praktyce badań osmologicznych. Dotychczas znane są w literaturze co najmniej trzy niezależne doniesienia (w tym jedno krajowe) dotyczące badań zapachów ludzkich bliźniąt monozygotycznych (jednojajowych) - czyli organizmów najbardziej zbliżonych do siebie pod kątem genetycznym. Wyniki tychże badań dowodzą, że specjalnie wytresowane psy są w stanie zróżnicować zapachy tychże bliźniąt. Okazało się również, że zapach ludzki jest znacznie trwalszy niż wcześniej przypuszczano, a mianowicie psy są w stanie identyfikować taki właśnie zapach nawet z pozostałości po eksplozjach materiałów wybuchowych oraz pożarach.

3. Zasady identyfikacji

            Zapach jest wrażeniem zmysłowym wywołanym przez pobudzenie receptorów węchowych substancjami lotnymi. Przyjmuje się, że największe znaczenie dla odbioru wrażeń zmysłowych (zapachu człowieka) mają lotne kwasy tłuszczowe (alifatyczne). Różnice w jakościowym i ilościowym składzie substancji warunkujących zapach człowieka lub zwierzęcia decydują o jego indywidualności. Właściwość charakteryzująca natomiast pod jakimś względem jedną istotę żywą, jej czynność, rzecz albo stan określana jest mianem indywidualnej cechy identyfikacyjnej i w związku z tym przyjąć można, że informacje zawarte w śladach zapachowych zabezpieczanych na miejscach zdarzeń doprowadzić mogą do identyfikacji indywidualnej osoby.

            Mówiąc o śladach zapachowych należy zaznaczyć, że pojęcie to nie znajduje do końca swojego odniesienia do specyficznych struktur chemicznych, Jest to bardziej funkcjonalne pojęcie, które związane jest z organizmami żywymi i dotyczy ono wyłącznie tych cząsteczek lub ich układów, które zdolne są do wywołania wrażenia węchowego („obrazu węchowego”). Zapach tworzą cząsteczki, które odparowały bądź wysublimowały z powierzchni lub wnętrza substancji. Dlatego też ślady zapachowe, uwzględniając jeden z podstawowych podziałów śladów kryminalistycznych, którego kryterium stanowi stopień zorganizowania materii, zalicza się do m.in. śladów substancjalnych (materialnych).

            Wrażenia węchowe mogą tworzyć tylko te cząsteczki, których przymiotem jest „lotność”. One bowiem mogą docierać do błony śluzowej nabłonka węchowego, lecz tylko niektóre spośród nich samodzielnie lub w określonych wzajemnych układach mogą wywoływać impulsację receptorów węchowych. Lotne kwasy tłuszczowe, o których mowa występują zarówno we krwi i w wydzielinach skóry zarówno człowieka jak i innych ssaków. Istota odbierania wrażeń węchowych polega na pobudzeniu receptorów nabłonka węchowego pod wpływem substancji chemicznych zawartych w przechodzącym przez jamę nosową powietrzu. Bodźce typu chemicznego odbierane przez zmysł węchu różnią się od bodźców wzrokowych przede wszystkim szybkością docierania od ich źródła do narządu zmysłu (receptora).

            Biorąc pod uwagę powyżej sformułowane spostrzeżenia  podjęto decyzję o uruchomieniu tejże specjalności kryminalistycznej.

            Należy zaakcentować, że od początku wprowadzenia tej dyscypliny do polskiego procesu karnego wzbudzała ona duże emocje. Zwolennicy badań śladów zapachowych dostrzegali w nich wartościowy materiał dowodowy, przeciwnicy wskazywali natomiast na wiele niebezpieczeństw związanych z wprowadzeniem do procesu dowodu, który opiera się na badaniu niewidocznych z jednej strony śladów, a z drugiej wykorzystaniu wysoce niekonwencjonalnego „narzędzia”, jakim jest specjalnie wytresowany pies. Będąc dziś niezależnym obserwatorem dostrzegam dwa kontrastowo różne jej bieguny. Pierwszy polaryzuje się wokół osób, które traktują tę metodę badawczą jako skuteczny środek w dowodzeniu przestępstw. Częstokroć można się spotkać ze stanowiskami przeceniającymi możliwości tkwiące w samej metodzie. Wyrazem przeceniania niechaj będzie chociażby twierdzenie –  „... pies wykrył sprawcę...”. Jest to oczywiście nadmierne uproszczenie i pozostawię je bez szerszego komentarza. Drugi biegun koncentruje wokół siebie ludzi, którzy niedowierzają możliwościom tkwiącym w badaniach śladów osmologicznych, czy też próbują dowodzić nieskuteczności metody, dewaluując częstokroć niekwestionowane osiągnięcia polskich specjalistów. Dewizą tej grupy osób jest twierdzenie, iż „...losu człowieka nie można uzależniać od merdnięcia psiego ogona ...”. I to sformułowanie pozostawię również bez komentarza.

4. Materiał dowodowy w badaniach

            Ślady zapachowe pozostawiane na miejscach zdarzeń przez sprawców przestępstw jeszcze do niedawna wykorzystywane były wyłącznie do czynności o charakterze wykrywczym. Wynikało to przede wszystkim z taktyki użycia psów w służbie, pozostającej w ścisłym związku z niedługą trwałością śladów przydatnych do tropienia. Krótkotrwałość śladów powodowała, że do celów wykrywczych nadawały się praktycznie „ślady świeże” i w związku z tym użycie psa ograniczone było wyłącznie do etapu badania miejsca zdarzenia lub bezpośredniego pościgu za sprawcą. Wieloletnie obserwacje pracy psów wykorzystywanych do tropienia śladów ludzi, przeszukania terenu, pomieszczeń lub wyszukania zapachów, potwierdzało wiarygodność rezultatów uzyskiwanych przez ten „żywy detektor” zapachów, jego ogromne możliwości rozdzielcze i zdolności do zapamiętywania określonych kompleksów zapachowych. Z tego też powodu poszukiwano sposobów, które pozwoliłyby na zabezpieczenie śladów w taki sposób, aby można byłoby je przechowywać przez dłuższy czas. Po okresie doświadczeń opracowano i wdrożono do praktyki metody zabezpieczania oraz ochrony stabilnych i unikalnych składników znajdujących się w złożonym zapachu ludzkim. Stworzyło to jakościowo nowy wymiar dla toczących się postępowań karnych. Stosowane metody zabezpieczania śladów zapachowych ludzi, możliwość ich przechowywania oraz porównywania pozwoliły na uzyskanie i wykorzystanie informacji o sprawcach przestępstw praktycznie na każdym etapie toczącego się procesu karnego.

4. 1 Zabezpieczenie techniczne       

            W celu właściwego zabezpieczenia śladów niezbędne jest posiadanie następującego wyposażenia, w tym: wyjałowionej pęsety metalowej lub szczypiec metalowych ze stali nierdzewnej o długości co najmniej 30 cm, nowej folii aluminiowej, wcześniej nieużywanej, wyjałowionych słoików szklanych z zakrętką typu Twist o pojemności ok. 1 l, fabrycznie nowych tamponów zapachowych TZMO o wymiarach 12x30 cm, rękawiczek jednorazowych z lateksu oraz  spryskiwacza z wodą destylowaną. Wymienione elementy wyposażenia mogą być użyte tylko raz do zabezpieczenia materiału z jednego obiektu.

            Miejsce, przedmiot lub podłoże, z którego zabezpiecza się ślady dowodowe nakrywa się tamponami zapachowymi, a następnie folią aluminiową. Oczywistym jest, że ślady zapachowe z odzieży zabezpiecza się z tej jej części, która miała bezpośredni kontakt z ciałem człowieka. Drobne przedmioty natomiast umieszcza się wraz z tamponami w słoiku i szczelnie zamyka. Dopuszcza się używanie zraszacza z wodą destylowaną w celu zwiększenia procesu parowania zapachu. Zabezpieczanie dokonywane jest poprzez kontakt tamponów z przedmiotem lub miejscem w czasie nie krótszym niż 30 minut.  Po upływie tego czasu zdejmuje się folię, a tampony przy użyciu pęsety przenosi do słoika i szczelnie zamyka.

            Do zabezpieczania materiału z innego obiektu należy przygotować nowy komplet wyposażenia. W przypadku zabezpieczania śladów z drobnych przedmiotów po upływie ustalonego czasu, przedmioty wyjmuje się ze słoika, a następnie szczelnie się go zakręca. Szczegółowy tryb postępowania ze śladami krwawymi, jak również powielaniem śladów  reguluje przywołana wcześniej instrukcja.

4. 2 Zabezpieczenie procesowe       

            Przekształcenie śladu zapachowego, pozostawionego na miejscu zdarzenia w materiał dowodowy następuje poprzez jego zabezpieczenie, podczas realizacji oględzin miejsca, osoby lub rzeczy. Zabezpieczanie śladów zapachowych jest jedną z najistotniejszych czynności (jeżeli nie najistotniejszą), mającą zasadniczy wpływ na końcowy wynik badań. Ze względu na fakt, iż materiał dowodowy jest materiałem niepowtarzalnym, prawidłowe wykonanie tej czynności nabiera szczególnego znaczenia dla postępowania karnego. Obecnie sposób zabezpieczania materiału dowodowego do badań osmologicznych określa „Instrukcja zabezpieczania próbek zapachów z miejsc, podłoży oraz przedmiotów”. Warto dodać, że policyjne laboratoria dysponują wykwalifikowaną kadrą, która jest przygotowana do przeszkolenia innych policjantów w tym zakresie. W sytuacjach wyjątkowych natomiast laboratoria mogą kierować własnych specjalistów bezpośrednio na miejsca oględzin, celem zabezpieczenia tychże śladów.

4.3 Błędy, popełniane w procesie zabezpieczania

Do najczęstszych uchybień należą:

a)      Niewystarczająca wiedza na temat śladów zapachowych pozostawianych na miejscu zdarzenia, skutkująca nieumiejętnym zabezpieczeniem – chociażby w niewłaściwej fazie oględzin.

b)      Niczym nieuzasadniona rezygnacja z zabezpieczenia tego typu śladów, motywowana po wielokroć brakami w dostawie materiałów, a czasem brakiem stosownej walizki osmologicznej.

c)      Brak elementarnej wiedzy na temat sposobu zabezpieczania tychże śladów, skutkujące np. dostarczeniem do badań przedmiotów, a nie tylko pochłaniaczy wykorzystywanych do ich zabezpieczenia.

d)     Braki wiedzy na temat niekorzystnych warunków środowiskowych, mogących wpływać na jakość śladów, skutkująca częstokroć zabezpieczeniem zniszczeniem śladów’

e)      Nieumiejętne zabezpieczanie śladów mogących się znajdować w pomieszczeniach lub np.  z pojazdów.  

f)       Zwykła nieumiejętność i późniejsze trudności z omówieniem sposobu zabezpieczania tychże śladów, a pozostawionych na świeżym śniegu.

g)      Nieprzestrzeganie elementarnych zasad BHP na miejscach zdarzeń, a tym samym możliwość narażenia się na uszkodzenia i nanoszenie własnych śladów na podłoża.

h)      Niespójność między protokołem oględzin, a dokumentacją fotograficzną, np. inna numeracja zabezpieczanych śladów.

5. Materiał porównawczy w badaniach

             W celu przeprowadzenia badań oprócz materiałów dowodowych niezbędny jest również materiał porównawczy. Jest on elementem zawsze wtórnym w odniesieniu do materiału dowodowego. Sposób pobierania tegoż materiału określa dokument zatytułowany: „Instrukcja pobierania próbek zapachów od osób”. Do pozyskania materiału porównawczego niezbędne jest posiadanie: wyjałowionej pęsety metalowej lub szczypiec ze stali nierdzewnej o długości co najmniej 30 cm, fabrycznie nowej folii aluminiowej, wyjałowionych słoików szklanych wraz z zakrętkami typu Twist o pojemności ok. 1 l, nowych tamponów zapachowych i lateksowych rękawiczek jednorazowych. Powyższe elementy wyposażenia mogą być wykorzystane do pobrania materiału wyłącznie od jednej osoby. Ze względu na ewentualne zagrożenie zanieczyszczeniem przed przystąpieniem do pobrania materiału porównawczego od kolejnych osób należy bezwzględnie przestrzegać zasady wymiany rękawiczek jednorazowych na nowe oraz wyjałowienia szczypiec.

Pobieranie materiału porównawczego powinno odbywać się w pomieszczeniu wolnym od silnych, obcych źródeł zapachów. Jak podaje analizowany dokument inne parametry środowiskowe nie mają istotnego wpływu na proces pobierania materiału. Nie może go natomiast pobierać osoba, która bezpośrednio uczestniczyła w zabezpieczaniu materiału dowodowego. Jest to sprawa bardzo istotna, z punktu widzenia wpływu na końcowy wynik badania. Wykonanie tej czynności przez osobę, która zabezpieczała wcześniej materiał dowodowy lub w inny sposób bezpośrednio uczestniczyła w zabezpieczaniu tegoż materiału skutkować może uzyskaniem w ramach badań błędnych wyników – np. w kontekście zgodności zapachowej. We wskazanej sytuacji, tj. zabezpieczania materiału dowodowego oraz pobrania porównawczego przez tę samą osobę i ustalenia zgodności nie można wykluczyć możliwości, iż została ona ustalona przez psy jedynie na podstawie wspólnego dla obu materiałów zapachu osoby wykonującej przedmiotowe czynności. Wpływ zapachu osoby zabezpieczającej na końcowe wyniki badań wykluczyć można jedynie w sytuacji uzyskania braku zgodności zapachowej. Natomiast w kontekście jej ustalenia, wątpliwości tej w żaden sposób wykluczyć się nie udaje. Nie wiadomo bowiem czy zgodność ta nie jest wynikiem istnienia wspólnego dla obu materiałów łącznika, którym może być wyłącznie zapach osoby, która zabezpieczała i pobierała oba materiały.

Materiał porównawczy pobiera się z uprzednio umytych w letniej wodzie (bez użycia detergentów) i osuszonych dłoni. Wyjątkowo w warunkach silnego zabrudzenia dłoni dopuszcza się ich umycie z wykorzystaniem detergentów. Fakt ten jednak należy bezwzględnie opisać w metryczce pobranego materiału. Przestrzeganie warunku, iż materiał porównawczy powinien zostać pobrany z dłoni ma znaczenie dla przeprowadzenia badań w kontekście konstrukcji ciągu zapachowego. Pobieranie materiału porównawczego z dłoni traktować należy jako zasadę.

Osobie, od której pobiera się materiał podaje się tampony zapachowe bezpośrednio z opakowania. Po podaniu tamponów należy zadbać o to, aby były one przekładane z dłoni do dłoni przez cały czas trwania czynności. Czas pobierania materiału wynosi 15 minut i jest to doświadczalnie wyznaczony okres, niezbędny do przeniesienia na pochłaniacze wystarczającej ilości molekuł zapachowych. Wcześniejsze uregulowania czas niezbędny do pobrania zapachu precyzowały na 10 minut.

Wracając na grunt procedury, po upływie 15 minut, osoba umieszcza tampony w słoiku, który jest następnie szczelnie zamykany. Warto pamiętać, że przy pobieraniu materiału porównawczego warto pamiętać o praktycznej zasadzie, iż na jeden zabezpieczony słoik z materiałem dowodowym pobiera się minimum dwa tampony materiału porównawczego.

Czasem (i to z bardzo różnych przyczyn) zdarza się, że nie ma możliwości pobrania materiału porównawczego bezpośrednio od osoby. Wtedy może on zostać pozyskany z przedmiotu (np. rzeczy osobistego użytku), co do której istnieje pełne przekonanie, że osoba miała z nim długotrwały i bezpośredni kontakt. Trudno sobie natomiast wyobrazić, ale przede wszystkim skutecznie pobrać materiał od osoby, która odmawia poddania się takiej procedurze. W tym kontekście warto również zwrócić uwagę za  J. Wójcikiewiczem na jeszcze jeden aspekt zagadnienia, że: „wobec braku podstawy prawnej do użycia przymusu bezpośredniego dla wyegzekwowania dowodowych obowiązków oskarżonego, taka procedura realizowana pod przymusem byłaby sprzeczna z art. 8 „Europejskiej Konwencji Praw Człowieka” .

6. Pytania do biegłego

            W odniesieniu do badań osmologicznych w celu wywołania czynności biegłego formułuje si® jedno podstawowe pytanie, a mianowicie:

„Czy istnieje zgodność zapachowa pomiędzy śladem osmologicznym nr 1 pochodzącym z miejsca zdarzenia … a materiałem porównawczym pobranym od …?”

7. Proces identyfikacji

            Współczesne badania realizowane są zgodnie z „Metodyką badań osmologicznych”, zatwierdzoną przez dyrektora CLKP a podstawowym założeniem metody jest uznanie, że ludzki zapach jest indywidualny, niezmienny i nieusuwalny. Na samym wstępie warto wspomnieć też o ograniczeniach metody, a należą do nich: a) zasada, iż porównywanych obiektów (materiał dowodowy i porównawczy)  nie może pobierać jedna i ta sama osoba, b) do badań osmologicznych kwalifikuje się ślady lub materiały po upływie co najmniej 24 godzin od chwili ich zabezpieczenia lub pobrania, c) ilość zapachu w obiektach badawczych musi przekraczać próg węchowy użytych  psów do badań osmologicznych.

            Materiałem do badań są prawidłowo zabezpieczone ślady dowodowe oraz materiał porównawczy, które mają postać zabezpieczonych tamponów zapachowych i znajdują się w szczelnie zamkniętych pojemnikach (słoikach) szklanych. Materiał ten dostarczany jest do pracowni realizującej badania przez zlecającego. Ponosi on jednocześnie pełną odpowiedzialność za właściwe przygotowanie materiału. W sytuacjach jednostkowych, laboratorium jest w stanie dokonać zabezpieczenia materiałów zapachowych z dostarczonych do badań przedmiotów. W tej skądinąd szczególnej sytuacji dopełnienie wymogów formalnych i prawnych nadal spoczywa na zlecającym badania.

            Techniczne wykonawstwo badań realizowane jest w specjalnie do tego celu przystosowanych pomieszczeniach. Wymogi odnoszące się do pomieszczeń pracowni badawczej określone zostały przez CLKP. Odnoszą się one wprost do wszystkich wnętrz pracowni, jak również pomieszczeń dla psów specjalnych. W celu przybliżenia problematyki opisane zostanie tylko jedno z szeregu rodzajów pomieszczeń pracowni - tzw. rozpoznawalni. Warto tylko wskazać, że wśród pomieszczeń pracowni wyodrębnić możemy: rozpoznawalnię, poczekalnię dla przewodnika z psem oraz pomieszczenie obserwacyjne. Dodatkowo pracownia powinna posiadać: pomieszczenie do przygotowywania próbek poddawanych badaniom, pomieszczenie do przechowywania próbek badawczych w czasie realizacji badań, zmywalnię, pomieszczenia magazynowe oraz te przeznaczone do pracy biurowej, jak również dwie szatnie: „czystą” i „brudną”.

            Współczesna rozpoznawalnia powinna odpowiadać następującym wymogom:

§  kształt, wymiary i oświetlenie pomieszczenia winny umożliwić swobodne prowadzenie badań oraz rejestrację nagrania wideo z ich przebiegu,

§  nie może być zlokalizowana nieopodal źródeł negatywnych bodźców zapachowych, akustycznych i optycznych mogących rozpraszać uwagę pracującego psa,

§  w pobliżu pomieszczenia nie powinny się znajdować również silne źródła pola elektromagnetycznego,

§  powinna posiadać oświetlenie żarowe lub inne o zbliżonych parametrach (ze względu na możliwość wystąpienia u psów tzw. efektu stroboskopowego nie wolno stosować lamp fluorescencyjnych),

§  pomiędzy rozpoznawalnią, a pomieszczeniem obserwacyjnym musi być zapewniona komunikacja dźwiękowa,

§  minimalne wymiary pomieszczenia to: 2,5 x 8 m - dla ustawienia ciągu selekcyjnego w tzw. szereg zapachowy, a dla ciągu ustawionego w okrąg - 4,5 x 4,5 m,

§  stałe warunki klimatyczne wewnątrz pomieszczenia istniejące przez cały czas realizacji badań, zapewniające komfort pracy psa (temperatura: 21°C (±5°C) oraz - wilgotność: 65% (±10%),

§  podłoga i ściany pomieszczenia do wysokości minimum 1,5 m powinny być pokryte materiałami wodoodpornymi i łatwo zmywalnymi,

§  wysokość pomieszczenia, podobnie jak i pozostałych musi być zgodna z obowiązującymi przepisami ogólnobudowlanymi

            Przed przystąpieniem do realizacji badań policyjny biegły lub kandydat na biegłego dokonuje przeglądu zlecenia. W jego ramach należy sprawdzić, czy określony zakres badań mieści się w możliwościach laboratorium oraz czy dostarczone materiały są zgodne z dokumentacją. Należy również ocenić, czy nie występują nieprawidłowości w zakresie wymogów formalnych, W przypadku wystąpienia nieścisłości lub wadliwości należy skontaktować się ze zleceniodawcą w celu gruntownego ich wyjaśnienia. Jeżeli w wyniku podjętych ustaleń zleceniodawca zadecyduje o stosownej korekcie zlecenia, powinno się pozyskać jego pisemne potwierdzenie i wtedy dopiero można przystąpić do realizacji badań. Nie przyjmuje się do realizacji postanowień wraz z materiałami, w których zakres przekracza możliwości badawcze oraz w sytuacjach stwierdzenia istotnych niekonsekwencji lub też braków, których nie uda się wyjaśnić w rozsądnym terminie.

            Zanim podejmie się realizację czynności badawczych sporządzany jest szczegółowy plan określający przebieg czynności. Musi on uwzględniać zarówno charakter nadesłanego materiału, jak również cel realizacji badań.

      Pełny cykl badawczy składa się z prób kontrolnych i identyfikacyjnych. Proces identyfikacji opiera się o minimum dwa całkowicie niezależne od siebie cykle badawcze. Każdy z cykli realizowany jest z użyciem innego psa osmologicznego. Warto podkreślić, że cykl złożony jest zarówno z prób kontrolnych i identyfikacyjnych. Próby kontrolne mają na celu ustalenie właściwego doboru zapachów do budowy ciągu selekcyjnego, a także wykluczenie możliwości wystąpienia zapachów zaburzających pracę psów oraz ustalenie ich gotowości do podjęcia pracy. Każdy cykl rozpoczyna się od wykonania co najmniej trzech prób kontrolnych. Biorąc pod uwagę właściwy system motywowania psa do pracy powinny być to dwie próby w układzie kontroli pozytywnej i jedną próbę w układzie kontroli negatywnej. Aby jednak nie doprowadzić do wysoce błędnych zachowań nawykowych każdorazowo zmienia się ustawienie materiałów w ciągu. Dodatkowo, w celu zwiększenia poprawności działania tych „instrumentów badawczych”, mogą być one nagradzane w trakcie realizowanych prób. W sytuacji uzyskania niezadowalającego wyniku tychże prób o dalszym postępowaniu decyduje prowadzący badania. Może on np. zdecydować o wymianie materiałów zawartych w szeregu, wykorzystaniu całkowicie innego psa lub też przerwaniu badań. W sytuacji zaś prawidłowego wykonania prób kontrolnych przechodzi się dalej - do prób identyfikacyjnych,

      Próby te polegają na pracy psa w oparciu o ciąg zbudowany z materiałów uzupełniających z umieszczonym pośród nich materiałem podlegającym badaniu. Docelowa liczba prób zależna jest od wyników pracy psów w trakcie poszczególnych prób. Warto również przypomnieć, że każda z prób wymaga zmiany ustawienia poszczególnych materiałów w ciągu selekcyjnym. Po zakończeniu prób identyfikacyjnych, w zależności od ich wyniku to ekspert decyduje o ewentualnym przeprowadzeniu dodatkowych prób kontrolnych. W ocenie autora niniejszego opracowania każde zakończenie prób identyfikacyjnych winno być finalizowane kontrolą poprawności pracy psów - i to w układzie kontroli pozytywnej w oparciu o odrębne od prób poprzednich, materiały zapachowe. Dzięki temu właśnie uzyskać można dwa pozytywne efekty, a mianowicie: można potwierdzić prawidłowość pracy psów, a w przypadku negatywnego wyniku prób identyfikacyjnych nie pozostawiamy zwierząt w „atmosferze niepowodzenia”. A warto tylko przypomnieć, że zarówno tresura, jak i wykorzystanie psów w trakcie badań oparte powinno być o metodę smakołykowo-wyróżnieniową. Gdy się tak nie dzieje zaburzyć można poważnie funkcjonowanie tych bardzo czułych „urządzeń” badawczych. W holenderskich badaniach eksperymentalnych wykazano m.in., że tzw. układ kontroli negatywnej, jest układem badawczym, w którym uzyskuje się najwięcej błędnych reakcji psów, a brak ustalenia zgodności jest wręcz z nim tożsamy. Rosyjska metoda oparta wyłącznie o tzw. układy kontroli pozytywnej, nie sankcjonuje w ogóle prób zbliżonych do prób, w których nie następuje ustalenia zgodności”. Metodyka węgierska zaś w zestawie pięciu prób dla jednego psa zawiera tylko jedną próbę zbliżoną do tej w układzie kontroli negatywnej.Warto zdać sobie sprawę z tego, że szybko przyczynimy się do istotnych zakłóceń w pracy psów i rozregulowania tych czułych „narzędzi”, bowiem postępowaniem swoim stłumić możemy wyuczone odruchy warunkowe wyższego rzędu.

Dalsza część metodyki poświęcona została dokumentowaniu przebiegu badań i tworzeniu dokumentacji. Powinna ona zawierać:

§   dane identyfikacyjne badania (numer ekspertyzy),

§  datę prowadzenia badania,

§  wariant badawczy,

§  dane identyfikacyjne psa,

§  spis próbek używanych do badań wraz z ich oznaczeniami,

§  informację o ustawieniu wszystkich próbek w ciągu selekcyjnym z zaznaczeniem próbek

wskazywanych przez psa w poszczególnych próbach,

§  wiadomość, które próbki podawane były psu do nawęszenia w poszczególnych próbach,

§  informację, czy utrwalano badania za pomocą sprzętu wideo, w formie materiału poglądowego, będącego zapisem wykonanych prób kontrolnych i identyfikacyjnych.

Przy czym zapisy te dołącza się do kopii opinii. Wymóg dokumentowania w postaci nagrania wideo każdorazowo formułuje organ procesowy zarządzający badania.

Ostatnią rzeczą, na którą warto zwrócić uwagę, a we wcześniejszych dokumentach nie funkcjonowała to określenie norm czasu pracy. I tak, szacowany czas niezbędny na użycie w badaniach jednego psa to jedna godzina oraz cztery godziny poświęcone na pozostałe czynności niezbędne do wydania przekazania opinii Zleceniodawcy. Dużo to, czy mało? Rzetelna analiza praktyki powinna o słuszności sformułowanej tezy zadecydować.

Akredytacja metody

            Opisywana metoda badawcza, mimo spisania jej zgodnie z wymaganiami normy PN-EN ISO/IEC 17025 nie została dotychczas akredytowana prze PCA. Faktem niezaprzeczalnym jest, że jej akredytacji takiej nie nakładają żadne wymogi UE. A może warto postarać się i poddać się procesowi akredytacji? Podobnie jak ma to w miejscu badań traseologicznych, których akredytacja  nie jest na dziś bezwzględnie wymagana. Wszystko przed nami…

Podstawowe błędy opiniowania

            Teraz wato wskazać na elementarne błędy powstające w trakcie realizacji zleconych badań, jak i formułowaniu opinii. Do podstawowych błędów należą:

a)      Niewłaściwa ocena i kwalifikacja śladów dowodowych i materiałów porównawczych do badań, a następnie niepoprawne zakwalifikowanie ich do badań identyfikacyjnych.

b)      W odniesieniu do śladów pochodzących z wilgotnych podłoży brak ich zamrożenia, skutkujące najczęściej rozwojem pleśni, a tym samym nieprzydatnością ich do badań.

c)      Wykorzystanie do zabezpieczania śladów lub pobierania materiału porównawczego niewłaściwych pochłaniaczy które nie są standardowymi TZMO.

d)     Istotne braki w kompletności i jakości dostarczanych do badań materiałów i późniejsze wykorzystanie ich w badaniach.

e)      Pobieranie materiału porównawczego z innych okolic ciała niż dłoni, skutkujące możliwością zbudowania niewłaściwego ciąg selekcyjnego. Zbudowanie właściwego szeregu zapachowego jest ogromnie utrudnione.

f)       Wykorzystanie do badań psów, którym upłynął termin ważności atestów lub chociażby pomieszczeń pracowni bez aktualnego certyfikatu.

g)      Opuszczenie prób kontrolnych lub też wykonanie ich w sposób niewłaściwy, np., stosując wyłączcie kontrolę negatywną – a tym samym wadliwa kwalifikacja psów do badań.

h)      W trakcie realizacji prób identyfikacyjnych brak zmiany kolejności w ciągu identyfikowanego materiału, co może prowadzić do wytworzenia u psów zachowań nawykowych.

i)        Proces identyfikacji nie zostaje zakończony próbami kontrolnymi, aby wzmocnić przekonanie biegłego, że psy pracowały prawidłowo. Najlepiej, aby były to próby w tzw. układzie kontroli pozytywnej.

j)        Brak powtórnego przeanalizowania wszystkich eluentów zrealizowanego badania i powstałych ustaleń cząstkowych przed

k)      Nieumiejętne cytowanie pytań zawartych w postanowieniu o powołaniu biegłego.

l)        Popełnianie błędów w takcie przygotowywania sprawozdań z badań. W każdym przypadku ekspert musi je dokładnie przeczytać i sprawdzić zgodność jego treści z tą zawartą w postanowieni i  rzeczywistymi ustaleniami..

m)    Niepoprawne formułowanie wniosków opinii. Wnioski powinny być sposób zrozumiałe dla zlecającego badania oraz stron procesowych i odnosić się wprost do ustaleń dotyczących stanu faktycznego.

n)      Brak rutynowej realizacji pac badawczych i doświadczalnych, Przynajmniej brak publikacji w tym obszarze;

o)      Nieprzestrzeganie elementarnych zasad BHP lub chociażby właściwych warunków utrzymania zwierząt.

Perspektywy metody

            W zasadzie trudno dostrzec dziś perspektywy rozwoju tej metody badawczej, bowiem dotychczas wokół niej niewiele się dzieje. Obecnie funkcjonuje zaledwie 8 pracowni, a liczba wydanych opinii nie jest w stanie dorównać tej z poprzedniego dziesięciolecia o liczbie psów osmologicznych nie wspominając.

            Warto przypomnieć wobec powyższego tylko kilka sformułowanych kiedyś postulatów, które miały przyczynić się do jej rozwoju. Warto je w tym miejscu przypomnieć. Dalszy rozwój dyscypliny wymaga koniecznie:

§  Ciągłego doskonalenia polskiej metodyki badawczej (zgodnie z systemem jakości), np. przez wprowadzenie innego systemu prób kontrolnych, pozwalających pełniej odpowiedzieć na pytania dotyczące „zdolności badawczej psów”.

§  Utworzenia nowoczesnego zaplecza laboratoryjnego, np.: pracowni badań osmologicznych na poziomie CLK KGP (dotychczas nie ma ono takiej pracowni) lub w innym cywilnym ośrodku.

§  Kontynuowania, a w wielu obszarach podjęcia na nowo programów badawczych bowiem istnieje jeszcze nadal możliwość poprawy wartości diagnostycznej identyfikacji osmologicznej poprzez zmniejszenie udziału wskazań fałszywie pozytywnych oraz zwiększenie udziału wskazań poprawnych.

§  Współpracy międzynarodowej z ośrodkami zajmującymi się badaniami osmologicznymi - warto może również spojrzeć oprócz Europy na ośrodki Ameryki Północnej. A jeżeli taka nie istnieje – podjęcie jej na nowo.

§  Publikowania na łamach periodyków specjalistycznych, informacji z przeprowadzanych prac badawczych i najważniejszych osiągnięć w dziedzinie osmologii.

§  Poszerzania  wiedzy organów procesowych, a tym samym i doświadczenia na temat tego dowodu, którego nie należy ani przeceniać, ani też dyskredytować. A dodatkowo biorąc pod uwagę fakt, iż opinia osmologiczna została przez sędziów uznana za drugą najtrudniejszą do oceny warto takie działania, i to w trybie pilnym, przyjąć do  realizacji.

            Warto też zauważyć, iż w dalszym ciągu CLKP sprawuje nadzór nad realizacją zadań z zakresu kynologii policyjnej w ramach kompetencji określonych w obowiązującym obecnie akcie normatywnym. Odpowiada ono w szczególności za:

§  organizację używania i utrzymywania psów osmologicznych

§  koordynację oraz wytyczanie kierunków rozwoju tychże badań w porozumieniu z zainteresowanymi biurami Komendy Głównej Policji oraz szkołą;

§  inicjowanie działań w zakresie:

a) programów nauczania techników osmologii,

b) tworzenia pracowni badawczych,

c) projektów budowy, remontów oraz wyposażenia pomieszczeń tychże pracowni pod kątem ich zgodności ze standardami określonymi w metodyce badań osmologicznych,

§  aktualizowanie metodyki badań osmologicznych w porozumieniu z komendantem Centrum Szkolenia Policji,

§  prowadzenie ocen certyfikacyjnych istniejących pracowni badawczych,

§  przeprowadzenie ocen jakości badań osmologicznych.

            Na zakończenie warto dodać, że największe zagrożenie dla omawianej dyscypliny  dostrzegać należy ze strony ludzi, którzy rzekomo dużo wiedzą o psach, ponieważ są wyłącznie ich właścicielami, ale zupełnie nic nie wiedzą na temat tej metody badawczej, o etologii nie wspominając.

            Należy tylko mieć nadzieję, że przedmiotowe opracowanie przyczyni się do przybliżenia, mimo swej ogólnikowości. problematyki realizowanych badań dla potrzeb organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości.

Literatura przedmiotu

Bednarek T., Dowód osmologiczny. Aspekty kryminalistyczne i procesowe, wydawnictwo CLK KGP, Warszawa 2008.

Goc M., Moszczyński J. (red.), Ślady kryminalistyczne, Ujawnianie, zabezpieczanie, wykorzystanie, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2007.

Gruza E., Goc M., Moszczyński J., Kryminalistyka - czyli rzecz o metodach śledczych, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2008.

Hołyst B., Kryminalistyka. Wyd. 11. Warszawa, Wydawnictwa Prawnicze PWN, 2007.

Kryminalistyka. Wybrane zagadnienia techniki, pod red. Kędzierskiej G. i Kędzierskiego W., Wydział Wydawnictw i Poligrafii Wyższej Szkoły Policji w Szczytnie, 2011.

Kulicki M., Kwiatkowska-Wójcikiewicz V., Stępka L., Kryminalistyka. Wybrane zagadnienia teorii i praktyki śledczo-sądowej, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2009.

Mazepa  J. (red.), Vademecum technika kryminalistyki, Wolters Kluwer Polska, Warszawa, 2009.

Moszczyński J., Subiektywizm w badaniach kryminalistycznych. Przyczyny i zakres stosowania subiektywnych ocen w wybranych metodach identyfikacji człowieka, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, 2011.

Wójcikiewicz J. (red), Ekspertyza sądowa. Zagadnienia wybrane. a Wolters Kluwer business, Warszawa 2007.

Wójcikiewicz J., Temida nad mikroskopem. Judykatura wobec dowodu naukowego 1993-2008, Wydawnictwo TNOiK, Toruń 2009.

Widacki J., Kryminalistyka, C.H. BECK 1999.

Zdybel R., Osmologia - Dowody zapachowe w kryminalistyce, Wydawnictwo  Kamena,2009.

Zmiany w procedurze karnej,  Praca zbiorowa, Wydawnictwo Szkoły Policji w Pile, Wydanie III, Piła 2015.