W praktyce kryminalistycznej mamy do czynienia z najrozmaitszymi śladami, które teoria kryminalistyki klasyfikuje w różny sposób. Ślady zapachowe, zaliczane do klasycznych i najczęściej spotykanych, poddawać się mogą różnym klasyfikacjom. Warto więc przy okazji omawiania najczęściej występujących kryteriów podziału śladów pokusić się o próbę ich sklasyfikowania.

B. Hołyst[1] ze względu na poszukiwanie, ujawnianie i sposób zabezpieczenia śladów kryminalistycznych dzieli ślady kryminalistyczne na trzy zasadnicze grupy:

• ślady, które stanowią dla podłoża element obcy nie naruszając jego struktury i kształtu jak ślady linii papilarnych, plamy substancji chemicznych, itp.

• ślady deformujące kształt podłoża (np. ślady narzędzi w drewnie), bądź naruszające jego wewnętrzny układ strukturalny (np. ślady użycia materiałów wybuchowych, chemicznych substancji czyszczących),

• odrębne od podłoża przedmioty zagubione lub porzucone w związku z akcją przestępczą.

W świetle powyżej przedstawionego podziału, ślady zapachowe zaliczyć będziemy mogli zarówno do pierwszej, jak również w niewielkiej części do trzeciej grupy. Na pewno ślady zapachowe naniesione na jakiekolwiek podłoże, a będące pochodną substancji potowo-tłuszczowej wydzielanej przez człowieka, nie są w stanie naruszyć jego struktury. Ślady zapachowe mogą również wchodzić w skład odrębnych od podłoża zagubionych lub porzuconych w związku z akcją przestępczą przedmiotów, przy czym przedmioty te stanowić będą podłoże dla śladów zapachowych. Oczywistym jest, że ślady osmologiczne nie są same w sobie przedmiotami.

Biorąc pod uwagę stopień zorganizowania materii ślady zapachowe zaliczać będziemy do śladów materialnych (substancjalnych), tak samo jak do śladów materialnych w szerokim znaczeniu zaliczamy „... wszelkie odbicia powstałe jako następstwa jakiegoś oddziaływania na przedmioty materialne i pozostawione na tych przedmiotach (w tym również na ciele ludzkim), a także same przedmioty, ich szczątki, zmiany w nich powstałe, zniekształcenia, ubytki, plamy, przemieszczenia przestrzenne w stosunku do innych przedmiotów, ruch, wszelkie możliwe do stwierdzenia zaszłości i zmiany zachodzące w nich w okresie obejmującym czas przed czynem przestępnym do chwili, w której działanie przestępne lub jego skutki ustały. Ponadto do śladów zaliczamy woń charakterystyczną dla samego przedmiotu, jego temperaturę, cechy fizyczne, chemiczne, biologiczne i inne..."[2]. Warto zdać sobie przecież sprawę z tego, że ślad zapachowy będący mieszaniną lotnych kwasów tłuszczowych jest elementem materialnym obdarzony własną masą. Obecnie jeszcze może w odniesieniu do badań osmologicznych niemierzalną w ilościach jakie odbierane są zmysłami psów, ale nie ulega wątpliwości, że ślady te są elementem materii.

W interesujący sposób ślady, jakie pozostawia po sobie ewentualny sprawca, biorąc pod uwagę kryterium ich postrzegalności, dzieli J. R. Taman[3], wyróżniając:

• ślady widoczne - tu należy wskazać przedmioty pozostawione przez sprawcę np. ślady krwi, odciski rąk, stóp, części garderoby, a więc te które można spostrzec okiem, sfotografować, zbadać pod mikroskopem i przekazywać ewentualnie jako materiały dowodowe.

• ślady pozornie niewidoczne dla ludzkiego oka, lecz które można odkryć za pomocą różnego rodzaju środków chemicznych i technicznych,

• ślady niewidoczne[4], zwane zapachowymi, których człowiek nie może ustalić ani przy pomocy badań chemicznych, ani mechanicznie, ani swoim zmysłem węchu, ustalenie istnienia śladów tego rodzaju może nastąpić tylko przy wykorzystaniu zmysłu węchu psa, posiadającego specyficzne właściwości fizjologiczne.

Zakwalifikowanie śladów zapachowych do grupy śladów niewidocznych można pozostawić bez szerszego komentarza. Warto jednak zauważyć, że duże znaczenie dla praktyki osmologicznej mieć będzie również pierwsza grupa śladów. Wymienione w tej grupie same w sobie mogą być podłożem (nośnikiem) dla śladów zapachowych. Druga, z wymienionych przez J. R. Tamana, grup będzie miała z punktu widzenia osmologii raczej znaczenie poślednie. Wymaga ona bowiem ujawnienia, a więc zastosowania środków technicznych lub chemicznych oraz „operacji" manualnych. Skutkować one mogą wprowadzeniem dodatkowych zanieczyszczeń, w następstwie których ograniczona zostać może przydatność tych śladów do badań.

Z widocznością śladów wiąże się bezpośrednio kolejne kryterium, jakim jest wielkość śladu. Przyjmując to kryterium ślady zapachowe zaliczać będziemy do mikrośladów. Zgodnie z definicją podaną przez T. Hanauska[5], „mikroślady - są to ślady, których nośność informacyjną można ustalić dopiero po zastosowaniu metod i technik laboratoryjnych". Innym kryterium, według którego możemy klasyfikować ślady kryminalistyczne jest przyczyna ich powstania. W świetle tego kryterium wyróżnić możemy następujące ślady[6]: mechaniczne - powstałe w wyniku działania narzędzi, chemiczne - przyjmujące postać plam i pyłów pochodzenia organicznego (np. pył z tytoniu, plama smaru, oleju, itp.) oraz nieorganicznego (np. pył z cegieł, szkła, itp.), biologiczne - plamy krwi, wydzieliny, wydaliny, inne oraz termiczne - będące skutkiem działania temperatury.

Zapach ludzki, będący również efektem wydzielin gruczołów potowych i łojowych - stanowił będzie według tego podziału - ślad biologiczny. Przynależność śladów osmologicznych do tej grupy jest oczywista, gdyż związane są one z organizmami żywymi, a w szczególności człowiekiem, którego ślady podlegają badaniu w ramach identyfikacji osmologicznej.

Większych trudności nie napotkamy również przy próbie klasyfikowania śladów zapachowych pod kątem ich trwałości. Zgodnie z tym kryterium generalnie ślady kryminalistyczne kwalifikować możemy jako trwałe i nietrwałe. W odniesieniu do śladów zapachowych, biorąc pod uwagę czas od ich naniesienia na podłoże do momentu zabezpieczenia, uznawać je będziemy za ślady nietrwałe, bowiem podlegają procesowi parowania. Z tego też powodu bardzo istotne jest jak najszybsze techniczne ich zabezpieczenie, aby zahamować nieodwracalne procesy, obniżające przydatność śladów osmologicznych do badań. Szerzej o czynnikach sprzyjających utrzymywaniu się śladów zapachowych na różnych podłożach w dalszej części niniejszego studium.

Kolejnym bardzo popularnym kryterium klasyfikacji śladów kryminalistycznych jest dział techniki kryminalistycznej zajmujący się danym rodzajem śladów[7]. Jak twierdzi J. Widacki[8], podział ten zdaje się mieć największe znaczenie praktyczne. Zgodnie z nim ślady kryminalistyczne dzielimy na: daktyloskopijne, mechanoskopijne, użycia broni palnej, stóp i pojazdów, biologiczne, chemiczne, cieplne, akustyczne, osmologiczne oraz mikroślady.  Odrębne omawianie śladów zapachowych, w świetle przedstawionego powyżej podziału nie znajduje chyba większego uzasadnienia.

Kryteria podziału śladów kryminalistycznych mnożyć można praktycznie w nieskończoność i nie wiadomo, czy wyczerpane zostałyby wszelkie możliwości w tym względzie. Warto jednak zauważyć, że ślady zapachowe bez większych problemów poddają się tym klasyfikacjom i wpasowują się w pojęciowy zakres śladu kryminalistycznego. Warto tylko przypomnieć, że istotą tego śladu jest związek ze zdarzeniem i jego podmiotami. Pozwala on na rekonstrukcję zdarzenia oraz udzielenie wskazówek, co do podmiotów zdarzenia. Nie sposób również zaprzeczyć, że ślad zapachowy pozostawiony na miejscu zdarzenia, po odpowiednim jego zabezpieczeniu stanowić może pełnoprawny dowód w sprawie na równi z innymi dowodami.

Odnoszenie problematyki śladów zapachowych do zagadnień procesu karnego często prowadzi do powstawania szeregu różnic interpre­tacyjnych. Różnice te najczęściej powstają w momencie określania, co jest źródłem dowodowym i w postaci jakiego środka dowodowego dowód ten jest wprowadzany do procesu. Warto, więc spróbować uporządkować to zagadnienie.

Źródłem dowodowym jest niewątpliwie ślad w postaci określonego zapachu - jest to rzeczowe źródło dowodowe[9]. Ślad ten zostaje przekształcony w materiał dowodowy podczas oględzin miejsca, osoby lub rzeczy. Uzyskanie informacji zawartych w śladach, mających istotne znaczenie dla toczącego się procesu karnego, możliwe jest w wyniku przeprowadzenia szeregu czynności badawczych przez eksperta tej dziedziny kryminalistyki.

Podmiotem czynności, jaką jest badanie śladów zapachowych ludzi jest oczywiście człowiek. Psu w tym momencie przypada rola bardzo czułego biologicznego „narzędzia badawczego". Nie pies bowiem sam w sobie dokonuje porównywania zapachów, lecz człowiek wnioskujący na podstawie zachowania się psa. Człowiek, posiadający specjalistyczną wiedzę w tej dziedzinie jest przecież organizatorem badania śladów zapachowych, ustala warianty badania, ocenia przydatność psów do pracy, selekcjonuje i przygotowuje materiał do badań, ocenia prawidłowość zabezpieczenia śladów i pobrania materiału porównawczego, itp. W przypadku badań śladów zapachowych, podobnie jak np. badań mikrośladów, czyli rzeczy całkowicie niepostrzegalnych dla oka ludzkiego, aby odnieść korzyść dowodową organ procesowy musi czerpać wiedzę wyłącznie z opinii ekspertów. Tym samym to eksperci, a nie mikroślady czy ślady zapachowe, są dla organu procesowego źródłami dowodowymi (osobowymi źródłami dowodowymi). W związku z powyższym stwierdzenie zgodności śladu zapachowego zabezpieczonego na miejscu zdarzenia z materiałem porównawczym lub stwierdzenie braku takiej zgodności, przy wykorzystaniu zmysłu powonienia specjalnie wytresowanego do takiej pracy - psa, stanie się środkiem dowodowym - opinią biegłego, ale źródłem wiedzy w tej mierze będzie dla organu procesowego biegły[10].

Tomasz Bednarek

Przypisy:

---

[1] Hołyst B.: Kryminalistyka, Warszawa 1983, s. 182.

[2] Kalinowski S.: Biegły i jego opinia, Wydawnictwo CLK KGP, Warszawa 1994, s.34.

[3] Taman J. R.: Tajemnica pracy psów tropiących- rozszyfrowania, Biuletyn Informacyjny Nr 2, 1975, s. 7.

[4] por. Łachacz M.: Odorologia kryminalistyczna, Wydawnictwo TNOiK, Toruń 1998, s. 8.

[5] Hanausek T.: „Kryminalistyka. Zarys wykładu" - op. cit., 85.

[6] Hołyst B.: Kryminalistyka, Warszawa 1983, s. 184.

[7] Hanausek T.: „Kryminalistyka. Zarys wykładu"- op. cit, s. 84.

[8] Kryminalistyka - praca zbiorowa pod red. Widackiego J., - op. cit., s. 157.

[9] Kulicki M.: Kryminalistyka - wybrane problemy teorii i praktyki sądowo-śledczej, Wydawnictwo UMK, Toruń 1994., s. 288.

[10] Bednarek T.: Podstawowe zagadnienia z badań osmologicznych, „Problemy Kryminalistyki" 1998, nr 222, s. 32.